Zawilec (łac. Anemone) w ogrodzie – przewodnik po uprawie i pielęgnacji anemonów

Pochodzenie zawilców

Zawilec (Anemone) należy do rodziny jaskrowatych. Wśród nich rozpoznajemy około 180 gatunków bylin. Pochodzą one z europejskich rejonów o klimacie umiarkowanym, ale pojedyncze gatunki tego rodzaju można również napotkać w Ameryce Południowej oraz w południowej Afryce. Nazwa rodzaju Anemone pochodzi od starogreckiego słowa anemos, co można przetłumaczyć jako wiatr – te bardzo delikatne rośliny są na niego bardzo podatne i to właśnie stąd wzięła się ich nazwa. Z tego samego powodu ma ona również potoczną nazwę wietrznik. Pierwsze wzmianki o tych ciekawych roślinach pochodzą z I wieku n.e. – z dzieła Pliniusza Starszego pt. Księga historii naturalnej. Do ciekawych legend należy ta włoska o przywiezieniu z Palestyny ziemi z II wyprawy krzyżowej – wystawiono ją na publiczny widok na Placu Świętym w Pizie. Wyrosły z niej szkarłatnoczerwone kwiaty, które wzbudziły zachwyt – były to właśnie anemony.

Organami podziemnymi roślin tego rodzaju są kłącza, bulwiaste korzenie lub bulwy, w których są gromadzone materiały zapasowe. Z podziemnych organów wyrastają łodygi z dwoma rodzajami liści: ułożonymi okółkowo i okalającymi kwiat lub odziomkowymi i podzielonymi dłoniasto. Łodyżki są zakończone jednym lub kilkoma kwiatami składającymi się z listków okwiatu. W zależności od gatunku może ich być od 4 do 20. Barwa okwiatu zależy od gatunku. Dno kwiatowe może być stożkowate lub półkuliste, u jego podstawy najczęściej wyrastają żółte pręciki. Po przekwitnięciu tworzy się wieloniełupka składająca się z licznych niełupek wyposażonych w skrzydełka, włoski lub pióropusz, co ułatwia rozsiewanie – nie występuje jednak u wszystkich gatunków zawilców.

Sprawdź naszą ofertę jesiennych cebul zawilców

Wymagania i uprawa zawilców - porady

Stanowisko i termin sadzenia anemonów

Anemony ogrodowe rosną dobrze w każdej glebie, ale preferują podłoża żyzne, próchniczne, lekko wilgotne. Ich odczyn powinien być obojętny lub lekko kwaśny – z wyjątkiem zawilca japońskiego i wielkokwiatowego, gdyż one preferują zasadowe podłoża. Starajmy się nie uprawiać tych roślin w glebach piaszczystych i suchych – będą w nich łatwiej wysychać i słabo kwitnąć, a także ciężkich i podmokłych – w nich byliny są narażone na gnicie. Anemony wymagają gleby głęboko uprawionej. Idealnym stanowiskiem jest dla nich półcień, niektóre wymagają rozproszonego światła, a takie gatunki jak zawilec żółty i gajowy lubią znaczne zacienienie. Anemonom japońskim powinno się zapewnić stanowisko lekko osłonięte, ale ze znaczną ilością światła rozproszonego. Pozostałe uprawia się w miejscach zacisznych, osłoniętych od wiatru. Najmniej wymagające są gatunki krajowe.

Zawilec - Jak pielęgnować?

Rośliny nawozimy nawozem wieloskładnikowym w niskiej dawce, gdyż są one średnio wrażliwe na stężenie roztworu glebowego. Anemony potrzebują dużej ilości potasu, dzięki któremu są mniej podatne na choroby, mają większą odporność na niesprzyjające warunki otoczenia, kwitną obficiej, a ich kwiaty są ładniejsze. W przypadku tych bylin unikamy nadmiernego nawożenia azotem – jeśli bulwy otrzymają go zbyt dużo, to wykazują mniejszą odporność na choroby i wytrzymałość na mróz, a także bujnie rozwijają liście kosztem kwiatów. Rośliny te są wrażliwe zarówno na nadmiar wody, jak i na jej niedobór. Od posadzenia bulw do ukazania liści podlewa się je umiarkowanie, ale regularnie, nie dopuszczając do przesuszenia podłoża. W fazie, gdy liście są już rozwinięte, dostarcza się im więcej wody, dzięki czemu roślina szybciej rośnie. Odchwaszczanie należy wykonywać ostrożnie, aby nie naruszyć systemu korzeniowego. Następnie rośliny można wyściółkować odkwaszonym torfem lub warstwą kory.

Choroby i szkodniki zagrażające zawilcom

Najgroźniejszą chorobą, jaka atakuje rośliny z rodzaju Anemone, jest mączniak rzekomy (Peronospora anemones). Najczęściej dotyczy to zawilca wieńcowatego. Objawem jest zahamowanie wzrostu, charakterystyczne żółknięcie liści i zwijanie się ich brzegów do dołu. Roślina przyjmuje wówczas kopulasty pokrój, jej kwitnienie jest słabe, a pędy kwiatowe są bardzo krótkie. Zapobiegawczo można wykonać oprysk, a przed sadzeniem bulwy – moczyć ją w roztworze preparatów grzybobójczych. W okresie porażenia grzybem oprysk wykonuje się preparatami systemicznymi. Jeśli wystąpi mączniak, zaleca się uprawę roślin na tym samym stanowisku po 3- lub 4-letniej przerwie. Innym grzybowym patogenem jest Botrytis cinerea, czyli gronowiec szary, inaczej szara pleśń. Powoduje ona znaczne szkody. Grzyb rozprzestrzenia się podczas ciepłych dni, którym towarzyszą duże opady. Objawami ataku są plamy z szarym nalotem u wierzchołków roślin, na kwiatach i liściach. W konsekwencji sadzonki więdną, a później gniją. Profilaktyka w przypadku tej choroby to zachowanie odpowiednich odstępów pomiędzy roślinami, regularne odchwaszczanie i unikanie przenawożenia azotem. Porażone rośliny opryskuje się preparatami grzybobójczymi, pamiętając jednak o ich naprzemiennym stosowaniu z uwagi na uodparnianie się grzyba. Na anemonach mogą także wystąpić inne choroby, takie jak: mączniak prawdziwy, rdza śliwy, zgorzelowa plamistość, zgnilizna korzeni oraz choroby wirusowe. Najczęściej występujące szkodniki w uprawie tych roślin to mszyce, sprężyki, rolnice, wciornastki, ślimaki i myszy.

Rozmnażanie zawilców

Najłatwiejszym i najczęstszym sposobem rozmnażania tych roślin jest podział kęp – robi się to na wiosnę po przekwitnięciu lub latem. Roślinę rozdziela się na mniejsze części, z których każda powinna posiadać własny system korzeniowy. Tak przygotowane sadzonki sadzimy na przygotowane miejsce w ogrodzie. Ten sposób rozmnażania stosujemy u takich gatunków jak zawilec japoński, wielkokwiatowy i gajowy. Ten ostatni rozsiewa się także samodzielnie, nie jest jednak ekspansywny. Przez bulwy rozmnaża się zawilce wieńcowe, które można też rozmnażać przez wysiew nasion. Przed wiosennym sadzeniem bulwy należy moczyć ją przez co najmniej dobę. Dzięki temu pęcznieje, co pozwala na wypłukanie z niej hormonów utrudniających wzrost – a tym samym przyspiesza się jej kiełkowanie. Zabieg ten nie jest konieczny podczas sadzenia jesienią. Nasiona tego gatunku mogą rozsiewać się same, jeśli mają do tego optymalne warunki. Jeśli jednak samodzielnie przystępujesz do wysiewu, powinieneś to zrobić wczesną wiosną (marzec) do pojemników. Kiełkowanie trwa około 3–4 tygodnie, a w inspektach nawet 5–6 tygodni. Gdy pojawią się 2–3 liście właściwe, siewki pikuje się do doniczek o średnicy 4–6 cm. Rozrośnięte siewki tego rodzaju sadzimy do gruntu, ale dbamy o to, żeby nie zakwitły w pierwszym roku. Dzięki temu jesienią uzyskamy bulwy, które zakwitną obficiej kolejnej wiosny.

Gatunki zawilców (Anemone) – przegląd

Możesz wybierać zarówno spośród rodzimych gatunków zawilców, jak i tych obcego pochodzenia. W zależności od tego mają one różne terminy kwitnienia, kolory, rozmiary i wymagania.

Rodzime gatunki zawilców

• Zawilec gajowy (Anemone nemorosa L.) – kwitnie od marca do maja, jego kwiaty są białe. Pąki są lekko przewieszające, ale wraz z rozwojem kwiatu pęd się prostuje. Kwiaty zamykają się o zmroku. Rośliny rosną w dużych łanach. Inne spotykane nazwy to sasanka niestrętek, zajęczy maczek i dzbanuszki wiosenne. Wyselekcjonowane odmiany ogrodowe mogą mieć pełne kwiaty, jak np. odmiana 'Alba Plena, duże kwiaty, jak 'Grandiflora, niebieskie kwiaty 'Blue Beauty czy różowe, jak w przypadku odmiany 'Rosea.
• Zawilec żółty (Anemone ranunculoides L.) – w tym gatunku kwiaty są pojedyncze lub występują po dwa na pędzie, są w kolorze żółtym i pojawiają się w marcu, a kwitną aż do maja. Dobrze rosną w glebach zasobnych w wapń. W uprawie można spotkać odmiany: 'Grandiflora, 'Superba i pełnokwiatową odmianę 'Pleniflora.
• Zawilec wielkokwiatowy, inaczej zawilec leśny (Anemone sylvestris L.) – ma białe kwiaty o średnicy ok. 7 cm, pojawiają się one od kwietnia do czerwca. W Polsce są objęte ochroną gatunkową. Spośród odmian hodowlanych poleca się przede wszystkim 'Grandiflora o dużych kwiatach i 'Pleniflora o pełnych kwiatach.
• Zawilec narcyzowy (Anemone narcissiflora L.) – to jeden z najpiękniejszych gatunków górskich o śnieżnobiałych kwiatach z delikatnym różowym przebarwieniem. Kwiaty są zebrane po 3–8 w baldaszek, co sprawia, że są podobne do narcyzów wielokwiatowych (Narcissus tazetta L.). Kwitnie od maja do lipca.

Gatunki pochodzenia obcego

• Zawilec chiński (Anemone japonica var. hupehensis hort.) – pochodzi z Azji, jest błędnie nazywany japońskim (dawna nazwa). Kwitnie od sierpnia do października. Kwiaty są liliowoczerwone, delikatnie owłosione, a ich średnica wynosi 5–6 cm. Są zebrane w baldachy. Pędy osiągają wysokość 40–90 cm. W uprawie spotyka się odmiany 'Praecox o różowych kwiatach, 'September Charm o ciemnoróżowych kwiatach i 'Splendens o kwiatach od jasnoczerwonych po fioletowe. Ten gatunek jest długowieczny. Rozmnaża się z sadzonek korzeniowych późną jesienią lub przez podział kłączy wczesną wiosną.
• Zawilec ogrodowy, inaczej zawilec japoński (Anemone x hybrida Paxt.) – to mieszaniec powstały ze skrzyżowania A. hupehensis var. japonica z A. vitifolia. Roślina osiąga wysokość od 80 do 120 cm, a kwitnie od września do października. Popularne odmiany: 'Margarete, 'Andrea Atkinson, 'Lorelei, 'Mont Rose, 'Pamina, 'Splendens i 'Lady Emily.
• Zawilec winoroślowy (Anemone vitifolia Buch.-Ham.) – występuje w Birmie, Chinach i Indiach. Kwiaty są białe, pojawiają się latem – w lipcu i sierpniu. W uprawie występuje także różowobiała 'Albadura i różowa 'Robustissima.
• Zawilec powabny (Anemone blanda Schott et Kotschy) – pochodzi z Azji Mniejszej, Grecji i Bułgarii. Błękitnofioletowe kwiaty pojawiają się w marcu i kwietniu. Bywa nazywany anemonem bałkańskim lub greckim wiatrakiem. W uprawie ogrodowej występuje też w kolorze białym – to odmiany 'Alba i 'White Beauty, a także ciemnofioletowym – 'Atrocaerulea, lub ciemnoróżowym – 'Charmer.
• Zawilec apeniński (Anemone appenina L.) – podobny do A. blanda. Jasnoniebieskie kwiaty pojawiają się w połowie kwietnia i w maju. Wśród odmian spotyka się różne barwy: 'Alba – z wierzchu białe, od spodu bladoniebieskie, 'Purpurea o purpuroworóżowych kwiatach lub niebieskich u odmiany 'Plena. Rośliny sadzi się do gruntu jesienią na stanowisku takim samym jak w przypadku Anemone nemorosa.
• Zawilec szkarłatny (Anemone x fulgens D.C.) – przypuszcza się, że jest naturalnym mieszańcem A. hortensis i A. pavonina. Półpełne kwiaty mają barwę szkarłatnoczerwoną, która kontrastuje z ciemnofioletowym środkiem ze słupkami i pręcikami. W warunkach naturalnych kwitnie od listopada do kwietnia, jednak w naszym klimacie te oryginalne kwiaty pojawiają się pod koniec maja i w czerwcu. Latem, kiedy część nadziemna obumiera, można wykopać bulwiaste korzenie i posadzić je w lutym do doniczek lub pozostawić dobrze okryte w gruncie. Zakwitną wtedy wcześniej niż te wykopane. Ten zawilec jest rozmnażany wyłącznie wegetatywnie.
• Zawilec pawi (Anemone pavonina Lam.) – pochodzi znad Morza Śródziemnego. Jego kwiat jest szkarłatny z białym pierścieniem u nasady, a czasem także z białymi końcami. W wyniku prac hodowlanych uzyskano rasę 'St. Bravo, która charakteryzuje się wcześniejszym i obfitszym kwitnieniem. Kwiaty tej rasy mogą być czerwone, karminowe, różowe, fioletowe i niebieskie. Rozmnaża się je z nasion.
• Zawilec wieńcowy (Anemone coronaria L.) – jest najpopularniejszym zawilcem w uprawie – także amatorskiej, co wynika m.in. z tego, że nie ma szczególnych wymagań. Odmiany mogą mieć kwiaty pojedyncze lub półpełne. Wśród tego gatunku popularność zyskał typ francuski de Caen o pojedynczych kwiatach, St. Brigid o kwiatach półpełnych lub pełnych i Coronaria o kwiatach pełnych. Przykładowe odmiany: 'Bride o białych kwiatach, 'Hollandia z czerwonymi kwiatami oraz 'Mr Fokker z niebieskofioletowymi. Bulwy sadzi się do gruntu na wiosnę lub jesienią. W naszej strefie klimatycznej jesienią należy wykopać bulwy i przechować je do wiosny.

Zastosowanie anemonów w ogrodzie – jak i gdzie je sadzić oraz z czym je łączyć?

Anemony doskonale nadają się na cieniste rabaty, np. ulokowane pod koronami drzew lub w otoczeniu krzewów – pod warunkiem że gleba jest tam wilgotna. Po ich kwitnieniu miejsce pustoszeje, dlatego dobrze jest zadbać o zapełnienie go wówczas innymi roślinami. Korzystnie komponują się z roślinami cebulowymi, paprociami, funkiami, żurawkami, żuraweczkami i tiarellą. Sprawdzają się zarówno w ogrodach tradycyjnych, wiejskich lub leśnych, jak i naturalistycznych, nowoczesnych lub orientalnych. Zawilce gajowe, które, kwitną wiosną, doskonale wyglądają na rabatach pod drzewami, z kolei zawilec żółty sprawdzi się doskonale na wilgotnej glebie w pobliżu oczek wodnych. Do ogrodu śródziemnomorskiego pasują zawilce greckie i apenińskie. 

Anemony to rośliny uniwersalne, które można również uprawiać w pojemnikach. Sadzimy je wiosną, najczęściej w rozstawie 20 x 40 cm, jednak jest to zależne od poszczególnego gatunku. 

Te byliny sprawdzają się również we florystyce. Zrywa się je, gdy są w fazie przebarwiającego się pąka. Można liczyć, że w wazonie zachowają świeżość przez 7–10 dni. Po zasuszeniu znajdują również zastosowanie w medycynie ludowej, szczególnie w fitoterapii. Zawierają saponiny i trujące glikozydy: ranunkulacynę, anemoninę oraz protoanemoninę.